بودا چه می گوید؟
با توجه به مطالب پیش گفته، به نظر می رسد کیش بودا، چه اولیه و چه در سنت های بودایی و در همه ابعاد دین، بیش از همه به نسبت انسان با خودش پاسخ می دهد. مساله این است که همه انسان ها بیمارند و باید درمان شوند. انسان دچار بیماری تضاد بین خود و جهان است. چیزی را که می بیند نمی خواهد و چیزی را که می خواهد نمی بیند. البته این مساله ی تمام ادیان است. دو راه حل برای رفع این تضاد و تناقض وجود دارد. یا انسان خود را از زندگی در این دنیا بیرون بکشد، و یا خود را با واقعیت موجود وفق دهد و هماهنگ با جهان گردد. انسان می بایست برای کسب آرامش، یا جهان بیرون را تغییر دهد و یا جهان درون را؛ و این جاست که بودا راه حل دوم را انتخاب می کند. بودا به عنوان یک طبیب نسخه تغییر درون را پیشنهاد می کند. بنابراین با توجه به زندگی شخص بودا و متون مقدس بودایی، هر قرائتی از این دین ارائه شود، به هر حال کیش بودا درون گرا است. به عکس مارکس که می گفت من در پی تغییر جهان هستم، بودا معتقد به تغییر درون است. چرا که عامل رنج را بیرونی نمی داند، بلکه درون خود فرد می یابد. باید خاموشی امیال رخ دهد تا بشر رنج نکشد.
نیروانه در مکتب مهایانه آنتولوژیکال بوده و در سنت تروده سایکولوژیکال است. البته هر سنتی در باب این که تغییر درون به چه معناست، هر سنتی قرائت خاص خود را دارد. در اسلام توحید نقطه مشترک همه فرق و مذاهب آن است، هر سنتی تفسیر خود را از توحید ارائه می کند.
باید اشاره نمود که به نظر می رسد با مرور دوباره تحلیل متفکران از آیین بودا و آموزه های او، امکان قرائت مدرن از آن وجود ندارد. هرچند محققان تلاش بسیاری کرده اند که بودیسم را همراه با دنیای مدرن نشان دهند، اما هیچ یک به طور مطلق نتوانسته اند این کار را انجام دهند؛ چرا که روح این آیین تغییر درون است و مدرنیسم تغییر جهان و برون را مد نظر دارد. ادیان عموما بر محور تغییر درون هستند و مدرنیته بر محور تغییر برون می گردد. در حقیقت شباهت میان کیش بودا و مدرنیته، در سطح می ماند و به عمق نمی رسد.
تفاوت میان بودیسم اولیه و سنت های بودایی، تغییر در یک یا چند بعد این دین است که به مرور شکل گرفته است. هنگامی که نگاه به عالم هستی و و ابزار شناخت عالم تغییر می یابد، این تغییر در سنت مهایانه تبدیل به بوداشناسی شده و همه چیز در مفهوم بودا خلاصه می شود و خود را در دیگر ابعاد دین به نمایش می گذارد. در سنت تروده نیز این تغییر به طور عمده در انسان شناسی رخ داده است، چنان که آیین بودای اولیه نیز جهت گیری کاملا انسان شناسانه داشت.
