آموزه های بودا (9)
روان شناسی بودا
همان گونه که بودا الهیاتی بدون خدا عرضه می دارد، یک روان شناسی بی روان هم پیش می کشد؛ او جان گرایی یا آنیمیسم را به هر شکلی، حتی درباره انسان رد می کند. درباره جهان با هراکلیتوس و برگوسن موافق است، و درباره ذهن با هیوم هم عقیده. تمام آن چیزی که می دانیم همان احساس های ماست؛ از این رو تا آن جا که می توان دید، هر ماده ای نیرو و هر جوهری حرکت است. حیات، تغییر است؛ جریان خنثای شدن و خاموش شدن؛ روان اسطوره ای است که ما برای آسودگی مغزهای ناتوان مان آن را بی هیچ دلیل درستی، پشت جریان حالات خودآگاه خویش قرار می دهیم. این یگانگی برتر ادراک، این ذهن که احساس ها و ادراک ها را در اندیشه به هم پیوند می دهد، یک شبح است؛ تمام آن چه هست خود همین احساس ها و ادراک هاست، که به طور خود به خود، به یادها و تصورات بدل می شود. حتی خویشتن گرانقدر هم وجودی متمایز از این حالات روانی نیست؛ فقط استمرار این حالات است که حالات تازه تر، حالات کهنه تر ارگانیسم را همراه با عادات روانی و اخلاقی تمایلات و گرایش ها به یاد می آورند. توالی این حالات معلول یک اراده اسطوره ای نیست که به آن ها افزوده شده باشد، بلکه نتیجه جبر وراثت، عادت، محیط و شرایط است.
روان شناسی بودا تجربه گراست. روح را جریانی مستمر از حالات ناپایدار می داند و مانند ویلیام جیمز معتقد است که توهم جاودانگی روح موجب وابستگی و در نتیجه رنج روانی بشر است. از نظر بودا انسان متشکل از پنج اسکنده یا عنصر دگرگون شونده است: 1. صورت یا شکل (روپَه) 2. احساسات مثل لذت و رنج و بی تفاوتی 3. ادراک یا فهم و علم 4. تجربه پیشین یا کرمه 5. آگاهی و شعور. اسکنده به پالی به معنی ساقه درخت است و این پنج تا (جسم، احساس، ادراک، تاثرات ذهنی و آگاهی جایگزین آتمن اوپانیشاد شده اند.
در عالم فلسفه هم توجه او بیشتر معطوف به حقایقی از نوع روان شناسی است. به عبارت دیگر، بودا بر آنست که مشکل حقیقی انسان در مباحث فلسفی نیست، بلکه در ادراکات و احساسات اوست.
فایده روان شناسی افکار بودا در عبارات زیر که منسوب به اوست تجلی می کند «من از چه چیز سخن گفته ام؟ من درباره بدبختی و نیاز سخن گفته ام؛ مبدا بدبختی را توضیح داده ام؛ درباره فرجام نکبت گفتگو کرده ام و نیز در باب ایمانی که به فقر و نکبت و بدبختی بشر پایان خواهد داد توضیح داده ام. چرا این مباحث را پیش کشیده ام؟ زیرا فقط از این سودی حاصل می شود که به مبانی و اساس دیانت مربوط است و آدمی را به رهایی از آلام و رنج ها و به معرفت و نیروانه هدایت می کند.» (مجیمَّه نیکایَه)
