در سراسر تاریخ، «دین» مشخصه اصلی و فراگیر حیات بشری بوده است. برای فهم تاریخ و حیات بشری، فهمیدن دین ضروری است و برای درک مفهوم زندگی، آن گونه که در نگرش های اغلب متفاوت با دیگاه ما ملاحظه می گردد، باید مکاتب و ادیان ملل دیگر فهمیده شود.
امروزه ادیان زنده شامل سه دین ابراهیمی: یهودیت، مسیحیت و اسلام است و علاوه بر اقلیتی بسیار اندک در مناطق خاص که به صورت بومیان دین باستانی خود را حفظ کرده اند، در شرق نیز ادیان غیر ابراهیمی چون هندو، بودایی، جین، تائو، کنفوسیوس و شینتو میلیون ها پیرو دارند.
در کشورهای غربی طی صد سال گذشته، لاادری گرایی رشد قابل توجهی کرده است و می توان گفت که مرکز توجه آن در نظامی اخلاقی قرار گرفته که ضمن طرد بعد ماوراءطبیعی، بر رفاه بشری متمرکز گردیده است. این نظام اخلاقی، انسان گرایی را به عنوان جایگزینی برای مسیحیت پیشنهاد می کند.
انسان گرایی
ایمان مسیحی در غرب، در دوره های مدرن، دچار کاستی گردیده است. این امر دو دلیل اصلی دارد: «رشد شکاکیت دینی در میان گروه های تحصیل کرده» و «انقلاب صنعتی»، که مردم را به شهرها کشاند و به انواع جدیدی از کار و زندگی واداشت و الگوهای اجتماعی سنتی را نابود کرد. در انگلستان، همانند جاهای دیگر، اکثر کارگران با کلیسا بیگانه شدند. شکاکیت دینی تا حدودی از خردگرایی اواخر سده هجدهم ریشه گرفت. علاوه بر این ریشه های فلسفی، دلایل دیگری نیز با ویژگی های نسبتا متفاوتی برای این بی اعتقادی وجود داشت. این دلایل از برخورد میان جستار علمی و از همه مهم تر نظریه تکامل از یک سو، و تفسیر سطحی کتاب مقدس از سوی دیگر ناشی می شد. بنابراین نوعی ناسازگاری میان علم و الهیات مسیحی پدید آمد.
در برابر مسائل ناشی از صنعتی شدن سده نوزدهم و مباحثات مربوط به مناسبات میان علم و دین دو واکنش غیر مسیحی پدید آمد. از یک طرف جنبش اصلاحات آزادی خواهانه توسط شخصیت هایی همچون جان استوارت میل به میان آمد که آرمانش آزادی فردی و اقتصاد و تجارت آزاد بود. در مقابل، مارکس به اندیشه های سوسیالیستی قالب نیرومندی بخشید و این اندیشه با سازماندهی حزب کمونیست و اشاعه نظرات کارل مارکس، انقلاب 1917 روسیه را شکل داد.
هرجا که ادیان باهم تماس یابند، گرایشی نسبت به تلفیق عقاید مختلف به وجود می آید و این امر به ایجاد دین سومی منجر می گردد که مدعی جامع بودن است، اما در واقع از اعتقادات سنتی پاگرفته و مدعی است که شامل آن اعتقادات نیز هست. علاوه بر فرق و سنت های مختلف در یک دین، ادیان جدیدی هم پا گرفته اند که امروزه جنبش های دینی نوین یا نوپدید نام گرفته و به آنها فرقه یا کیش گفته می شود.
تعریف دین
تعریف دین بستگی به نظرگاهی دارد که از آن جا به دین می نگریم و ابعاد مختلفی را می بینیم. بنابراین تحلیل ابعاد متنوع دین سودمند است. بسته به تعریف دین از دیدگاه های مختلف، می توان کیش بودایی را دین نامید. اگر دین را اعتقاد به وجود خدا و عمل بر مقتضای این اعتقاد بدانیم، تعریف جامعی نیست و شامل بودیسم نمی شود؛ اگر دین را اعتقاد به یک امر قدسی یا موجودات روحانی یا یک یا چند نیروی فوق بشری که شایسته اطاعت و عبادت هستند بدانیم، باز هم برای تعریف آیین بودا مناسب نیست.
دین موجودیتی چند بعدی است که نوعا اصول عقاید، اسطوره، آموزه های اخلاقی، مناسک و آیین های عبادی و نهادهای اجتماعی را در بر می گیرد و با انواع گوناگون تجربه های دینی جان می یابد. برای درک انگاره های اصلی دین مانند خدا یا نیروانه، انسان باید الگوی حیات دینی معطوف به این اهداف و مفاهیم را بفهمد. «خدا» کانون نیایش و ستایش است، و «نیروانه» با طی نمودن راه شریف هشت گانه که نقطه اوج آن «تفکر» است به دست می آید. خدا در ارتباط با پرستش تعریف می شود. خدا و خدایان ذاتا کانون های نیایش و فعالیت عبادی انسان ها هستند.
برخی ادیان یکتاپرستند و برخی دیگر خدایانی دارند و یا مانند جینیسم بی خدا هستند. هرچند خدای یگانه اسلام و مسیحیت شباهت های انکارناپذیری دارد، اما مفهوم خدا در ادیان ابراهیمی هم می تواند به نحو ظریفی باهم متفاوت باشد یا به گونه ای متفاوت در دو فرهنگ یا فرهنگ های مختلف و جوامع متفاوت درک شود. نکات مشابه نیز تحت تاثیر سایر عوامل محیطی و فرهنگی قرار می گیرند.
پنداشت مومنین به اسلام یا مسیحیت مثل یک تصویر است. تصویر خدا تکه ای از این تصویر است که مثلا هر دو در در زرد بودن مشابهند، اما در هر تصویر و در کنار رنگ های مختلف، به گونه ای متفاوت جلوه گر می شود. معنی این تکه در هر تصویر می تواند با دیگری بسیار متفاوت باشد. رنگ های احاطه کننده در برداشت ما از این تکه تصویر بسیار موثرند. بنابراین یک بعد یا عنصر یک نظام دینی، تحت تاثیر دیگر عناصر موجود آن دین یا ابعادش قرار می گیرد.
