فیلسوفان دوران مدرن (6)
شلایرماخر (1834ـ 1768)
شلایرماخر را معمولا بنیانگزار هرمنوتیک مدرن می شناسند. تأثیر او به قرن نوزدهم منحصر نشد بلکه تا هرمنوتیک فلسفی قرن بیستم نیز دامن کشید. معمولا شلایرماخر را نخستین کسی می دانند که در راه تعمیم هرمنوتیک قدم برداشت. وجهه همت شلایرماخر ارائه قواعد و اصولی عام در تفسیر متون بود که به کمک آن مفسر از سوءفهم برهد و به فهمی معتبر و صحیح برسد.[1]
او فیلسوف، متکلم، الهی دان و هرمنوتیستی است که فلسفه اش را در دفاع از دین به کار می گیرد و معتقد است که دین با عقل نظی و عملی یا نقل، راه به حایی نمی برد. دین را باید در ساحت تجربه باطنی تعریف نمود، زیرا تجربه دینی خردگریز است. در واقع دین برخاسته از احساس وابستگی ما به امر مطلق است و متون دینی نیز حاصل عقل بشر نیست، بلکه حاکی از تجربه درونی بنیانگزار یک دین است. شش بعد دیگر دین نیز ظهور و بروز همین تجربه است.
در دوران مدرن از کانت به بعد عقل و اصول عقلی زیر سوال رفت. هیوم نیز این مطلب را گفته بود اما کانت گفت عقل نمی تواند به پرسشهای متافیزیکی مانند خدا و جاودانگی روح پاسخ بدهد. این پرسش ها جاودانه و همیشگی است، چون عقل به آن ها دست نمی یابد. راه حل او رجوع به عقل عملی و تاحدی اخلاق بود. شلایرماخر تلاش کرد قلمروی برای دین تعریف کند که نه عقل و نه تجربه به آن راه ندارند. او از دین به عنوان یک متکلم و در ساحت تجربه باطنی دفاع کرد. عقل بشر نمی تواند آن را نفی یا اثبات کند. شلایرماخر دین را برخاسته از احساس وابستگی بشر به امر مطلق می دانست.
شلایرماخر فهم و تفسیر متن را بازسازی و بازتولید می دانست. زمانی که هنرشناس به فهم اثر هنری روی می آورد، در واقع به بازسازی تاریخی آن پرداخته و بر آن است که به دنیای ذهنی آفریننده اثر نفوذ کند تا معانی آن را درک نماید. یعنی برای فهم آثر باید ذهنیت آفریننده آن را بشناسد.[2]
شلایرماخر می کوشید بین پیش زمینه رمانتیک اندیشه اش که متاثر از کانت به قصور فهم آدمی و محدودیت و انحصار درک او به پدیدارها و نه اشیا فی نفسه، و عدم اطمینان از وصول به حقیقت معتقد است، با بینش دکارتی جمع کند؛ بینشی که به دنبال قاعده مند کردن فهم است. در حالی که بعد دکارتی اندیشه او شمول هرچه بیشتر را می خواست، بعد رمانتیک اندیشه اش بر عمومیت سوء فهم تاکید می کند و او را متقاعد می سازد که صِرف ارائه روش و قواعد، نمی تواند حلّال مشکل فهم باشد.[3]
فردریش شلایرماخر توان جدیدی به تفکر پروتستان بخشید. تلاش کانت برای حل مسائل دین از طریق پیوند دادن آن با اخلاق و تلاش سایر فیلسوفان مدرسی و عقلی برای اثبات وجود خدا، آشکارا بی نتیجه ماند. آنان خدا را به صورت فرضیه ای عقلانی درآوردند. اما شلایرماخر کوشید با بازگرداندن تجربه به دین، ما بین این خطر توامان حرکت کند. بنابراین در راستای نهضت واکنش علیه عصر روشنگری، موسوم به احیای مکتب رمانتیک، که طی آن در طرح فهم آدمیان از جهان پیرامون خود، احساس شاعرانه جایگاه برجسته ای یافته بود، شلایرماخر اثر مشهور خود گفتارهایی در باب دین را نگاشت و تلاش کرد تا در آن نشان دهد که دین مبتنی بر ادراک ذات لایتنهای، و بیانگر آن است. فهم او از ذات لایتناهی، سرشار از احساس وابستگی محض است. در این تجربه انسان مخلوق بودن خود را احساس می کند.[4]
وی تلاش کرد تا مسیحیت را برحسب تجربه و شهود دینی تفسیر کند. کتاب باور مسیحی اش نشان می دهد که چگونه احساس وابستگی دقیق ترین و عمیق ترین بیان و ظهور خود را در توحید و در حیات و تجربه مسیح می یابد. او سلسله تحولات مهمی را در الهیات قرن نوزدهم آغاز کرد. وی مطالعه تطبیقی دین را رونق بخشید. نوشته های او اولین حرکت عمده برای رهایی از مانع دست و پاگیری بود که آثار چشمگیر کانت بر تفکر دینی و فلسفی قرار داده بود.
