بعد تجربی یا تجربه دینی و عرفانی بودیسم
ویژگی عمده ادیان هندو و بودا، پررنگ بودن بعد تجربه دینی و عرفانی آن است. برخلاف بعد اجتماعی بودیسم، بعد تجربه دینی فردی در این کیش بسیار برجسته و حجیم است. خود بودا و متون مقدس عمدتا بر همین بعد متمرکز شده اند و راه نجات و رستگاری را نیل به نیروانه به صورتی کاملا تجربی دانسته اند، و عقل و نقل و فلسفه را در این باب، نارسا و ناتوان تعبیر کرده اند.
راهب بودایی به نیروانه امید دارد و همین خود مستلزم تجربه متفکرانه همراه با آرامش و بینش نسبت به حقیقت عالم است. یک مسیحی، مسلمان یا یهودی وقتی به درگاه خدا دعا می کند معمولا معتقد است که خداوند دعاها را اجابت می کند و این اجابت تنها از جنبه ظاهری نیست که مراتبی از امور را پدید می آورد، مثلا شفای یک بیماری، بلکه مهمتر از آن از جنبه باطنی است که در رابطه شخصی میان کسی که دعا می کند و خالق وی به اوج خود می رسد. دین شخصی لزوما متضمن چیزی است که ما بعد تجربی نامیده ایم.
بودا در حالی که زیر درخت به تفکر نشسته بود به وارستگی نایل شد. در نتیجه همین تجربه عرفانی تکان دهنده بدین باور رسید که راز درمان رنج های حیات را در اختیار دارد. در عین حال در ارائه تعریفی برای تجربه دینی، مشکل خاصی وجود دارد. ما باید به شهادت کسانی اعتماد کنیم که به این تجربه دست یافته اند و گزارش آن ها از طریق گفتار یا نوشتار به ما رسیده است. متون مقدس هر دین اشاراتی به این تجربه مقدس یا عرفانی دارند. شایان توجه است که میان تجربه و آموزه یک دین، رابطه متقابلی وجود دارد. مثلا هرچند بودا عناصری از قالب های فکری عصر خویش را اتخاذ کرده بود، اما عناصر جدیدی را هم عرضه کرد و عناصر کهنه را متحول ساخت. در واقع تجربه دینی اگر پس از پذیرش یک نظام اعتقادی و الهیاتی واقع شود، مطابق آن تفسیر می شود. اما اگر پیش از ان باشد، به راحتی نمی توان آن را تفسیر نمود. در مورد اول، تجربه دینی فهم عمیق تری از یک دین را به مومن خواهد داد، اما تجربه دوم لزوما چنین نیست.
اساس این آیین بر محبت به همگان استوار است و از این جهت شباهت به مسیحیت دارد. همچنین شباهتی انکار ناپذیر به افکار عارفان مسلمان در مکتب خراسان که هم مرز با هند بوده اند. عشق شکوهمند به همنوع و هدایت دیگران در این دین، به نحوی است که باید از زندگی عادی و روزمره دست شست و آن را ترک کرد. در افغانستان و پیش از حمله طالبان، در بلخ معابد و پیکره های بودایی عظیمی وجود داشته که بسیاری از محققان را به پذیرش تاثیر کیش بودا بر عرفان اسلامی مبتنی بر عشق و محبت و رجا در شرق سرزمین های مسلمان واداشته است. شاید به دلیل علقه عمومی انسان ها به محبت که لزوما کار عملی شاقی هم نمی خواهد، موجب گسترش همزمان بودیسم و عرفان شرقی مبتنی بر عشق (مانند گرایش عجیب مردم اروپا و آمریکا به مثنوی معنوی مولوی و چاپ های متعدد آن، تفسیر اشعار، ساخت موسیقی، تئاتر، رقص سماع و ...بر مبنای آن) در غرب شده است.
