بعد اجتماعی یا نهادی بودیسم
ادیان تنها نظام های اعتقادی نیستند، بلکه در عین حال سازمان ها یا نهادهایی را تشکیل می دهند که از اهمیت اشتراکی و اجتماعی برخوردارند. البته این امر تا حدودی با آرمان ها و کردارهای دینی و اخلاقی تحت حمایت دین تعیین می شود. بعد اجتماعی روندی است که طی آن دین مورد نظر نهادینه می شود تا از طریق نهادها و آموزه هایش، جامعه را در مسیری که خود می خواهد، تحت تاثیر قرار دهد. شایان ذکر است که الگوهای مراسم عبادی عامل مهمی در نهادینه شدن دین هستند. مثلا اگر اعتقاد بر این باشد که تشریفات و مراسم دینی خاصی تنها توسط روحانی، کشیش یا راهب دینی می تواند به صور صحیح اجرا شود، پس نهاد دینی تا حدی به حفظ و پاسداری از روحانیت حرفه ای نیاز دارد.
این نکته هم قابل ملاحظه است که ادیان اکثرا به صورت نهاد در می آیند. این امر در جوامع ابتدایی که در آن ها کشیش، غیبگو، جادوگر و کاهن با ساختار اجتماعی پیوندی تنگاتنگ یافته اند، کاملا واضح است. در این جا دین یک امر فردی نیست، بلکه بخشی از حیات اجتماعی است و درون نهادهای زندگی روزمره بنا می شود. اما حتا در جوامع پیچیده هم که میان گرایش های دینی و دنیوی مرزی ترسیم شده، ادیان به نام نهادهایی که باید به حساب شان آورد موجودیت دارند؛ و در حقیقت، ادیان بخشی از نظام حاکمند. بدین منظور، نهاد روحانیت شکل می گیرد و جامعه دینی، سیاست و حکومت با یکدیگر پیوند می یابد.
سَنگَه یا انجمن راهبان، گروهی هستند که با گدایی سر می کنند و در ابتدا در دیر به طور دائم ساکن نبودند، بلکه مانند خود بودا تنها در فصل بارندگی و سه ماه دیرنشینی داشتند. بعدها در سنت های دینی این اقامت دائمی شد. البته بعد اجتماعی بودیسم، هرچند خود را در سنگه تصویر کرده است، اما نکته این جاست که آن ها فقط دوران گوشه نشینی خود را کنارِ هم می گذرانند؛ نه آن که در رسیدن به نیروانه که آرمان یک بودایی است، حضور در جمع کمک چندانی برای نیل به این هدف بنماید. شاید راهنمایی یک استاد بودایی، تا حدی رهرو یا راهب را یاری دهد، اما در نهایت، این اوست که باید با تلاش و تجربه شخصی خویش، به نیروانه برسد.
بودیسم از نظر بعد اجتماعی، نحیف است و در امور سیاسی و دنیوی جامعه هیچ دخالتی ندارد. به واقع، سنگه، دیر، معبد، مدارس یوگا، درمه، مراقبه و ... همگی ظاهرا گروه اجتماعی هستند، اما نه قدرت اجتماعی و سیاسی دارند، و نه به دنبال آنند. تنها به صورت گروهی و جمعی، تجربه فردی دینی و مسیر سلوک خود را طی می نمایند.
