مدرنیته و فلسفه اخلاق

اگر اخلاق پیشامدرن می توانست همه چیز را به تقدیری فراتر از اراده و عقل آدمی وابسته بداند، روزگار مدرن که با ادعای سالاری خرد انسان به میدان آمده، چگونه می تواند این همه مصیبت و رنج را در جهان توجیه کند؟ این سوالی است که ایوان کارامازوف از برادر کشیش خود در برادران کارامازوف می پرسد. این معضل از زندگی مردن برخاسته و باید در متن این زندگی به جستجوی راه حلش برخاست، اگر راه حلی داشته باشد.

خردباوری مدرن به قول اچ. جی. ولز، به جای شعار سنتی «باید انسان وظیفه خود را بشناسد و به آن عمل کند»، شعار «باید انسان بفهمد و بنابر فهم خود عمل کند» را قرار داد. در مدرنیته، فهم عقلانی جذابیتی بیش از هر وظیفه اخلاقی و آیینی و دینی داشت، وظیفه «باید انسان خود بفهمد». انسان مدرن نباید فرجام نگر و عاقبت اندیش باشد. باید آن چه را که به گونه ای عقلانی ضروری می یابد، انجام دهد.

چارلز تیلور در سه سخنرانی که در سال 1991 در دانشگاه تورنتو ارائه کرد، و با عنوان بیماری های مدرنیته منتشر شدند، به مساله دشواری های کلی و اخلاقی مدرنیته پرداخت. نخستین بیماری از فردگرایی برخاسته است. تکیه به آزادی فرد در قلمرو زندگی اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و سیاسی او از مهم ترین پیش فرض های مدرنیته بود. اکنون فردیت به تنهایی و انزوا تبدیل شده است. دومین بیماری ناشی از اقتدار کامل خرد ابزاری است. روشن ترین نمونه برتری خرد ابزاری در رشد تکنولوژی آشکار می شود. بیماری سوم نیز با میانجی سیاست، به اخلاق مرتبط می شود. این بیماری به شکل ناروشن دموکراسی نو و نسبت آن با بوروکراسی مربوط است. در زندگی بوروکراتیک، با نوعی استبداد ملایم روبرو هستیم.

جامعه مدرن پلورالیست است، از این رو نمی تواند در مورد مسائل (خواه جنبه اخلاقی برای همه آن ها یا برخی از آن ها قائل شویم یا نشویم) به یک راه حل برسد. آرمان راه حل یکه که پیش روی کانت قرار داشت، آرمان خردباوری مدرنیته بود اما با زندگی راستین و چندگانه مدرن نمی خواند. دشواری های زندگی مدرن موجب دگرگونی هایی در حکم هایی می شود که زمانی تغییرناپذیر به نظر می رسید. بنابراین راهی نمی ماند جز قبول آن چه فوکو در تاریخ جنسیت پیش کشیده است: هرکس با اخلاق خودش. یعنی گذر از مرز اخلاق به معنای مورالیته.